توسط : پیری مغز به‌عنوان یکی از مهم‌ترین چالش‌های سلامتی در دنیای امروز مطرح است. پژوهش‌های اخیر نشان داده‌اند که فرایند پیری مغز تنها به سن یا سبک زندگی وابسته نیست، بلکه عوامل ژنتیکی نیز نقش بسیار مهمی در این زمینه ایفا می‌کنند. در جدیدترین مطالعه منتشرشده در مجله معتبر Science Advances، محققان توانسته‌اند ۶۴ ژن مؤثر بر سرعت پیری مغز را شناسایی کنند. این اکتشاف مهم، دریچه‌ای تازه برای توسعه درمان‌ها و داروهای بالقوه جهت حفظ سلامت مغز در سنین بالاتر باز می‌کند.
نقش ژنتیک در پیری مغز
عوامل ژنتیکی همواره در تعیین ویژگی‌های ظاهری و عملکرد اعضای حیاتی بدن ما نقش چشمگیری داشته‌اند. مغز به‌عنوان پیچیده‌ترین اندام بدن نیز از این قاعده مستثنا نیست. شناسایی ۶۴ ژن مرتبط با سرعت پیری مغز، حاکی از آن است که روند پیری این اندام ظریف، بیش از چیزی که تصور می‌کردیم به ژنتیک ما وابسته است.
تأثیر ژن‌ها بر پیری مغز چگونه است؟
- تنظیم فرآیندهای سلولی: بسیاری از ژن‌هایی که در این پژوهش شناسایی شده‌اند، در مکانیسم‌های سلولی مهمی چون انعقاد خون، مرگ سلولی (آپوپتوز) و بازسازی سلول‌ها دخیل هستند.
- نقش در ساختار مغز: برخی از این ژن‌ها در شکل‌گیری و حفظ ساختار بافت مغز اثرگذارند و در صورت تغییرات ژنتیکی یا بیان نامناسب، می‌توانند موجب تسریع پیری بافت عصبی شوند.
- تعادل شیمیایی مغز: گروهی دیگر از ژن‌های شناسایی‌شده، در تنظیم انتقال‌دهنده‌های عصبی و حفظ تعادل شیمیایی در مغز نقش دارند. اختلال در بیان این ژن‌ها ممکن است منجر به اختلالات شناختی یا سرعت بیشتر زوال مغزی شود.
نتایج پژوهش جدید در مورد پیری مغز
محققان با استفاده از داده‌های بانک اطلاعاتی UK Biobank و اسکن مغزی ۳۸,۹۶۱ داوطلب، توانستند یک مدل یادگیری عمیق را برای تخمین “سن مغز” توسعه دهند. در این روش، سن تخمینی مغز فرد با سن تقویمی او مقایسه شد و اختلاف آن تحت عنوان فاصله سن مغزی (Brain age gap یا BAG) شناخته شد. این شکاف، شاخصی برای ارزیابی سرعت پیری مغز یا میزان افت عملکرد شناختی در هر فرد محسوب می‌شود.
BAG یا فاصله سن مغزی چیست؟
- تعریف: BAG در واقع اختلاف میان سن تقویمی و سن تخمینی مغز است. هرچه این فاصله بزرگ‌تر باشد، به این معناست که سرعت پیری مغز فرد بیشتر از حد انتظار است.
- اهمیت بالینی: با اندازه‌گیری BAG می‌توان افرادی را که در معرض پیری زودرس مغزی قرار دارند، زودتر شناسایی کرد و اقدامات پیشگیرانه یا درمانی مناسب را برای آن‌ها به کار گرفت.
معرفی ژن‌های کلیدی و داروهای ضد پیری مغز
در ادامه پژوهش، محققان داده‌های ژنتیکی ۳۱,۵۲۰ نفر را بررسی کردند تا ببینند چه ژن‌هایی بیشترین تأثیر را بر این BAG دارند. از مجموع تجزیه‌وتحلیل‌ها، ۶۴ ژن تأیید شدند که بیشترین ارتباط را با سرعت پیری مغز دارند.
۷ ژن با قوی‌ترین پیوند با پیری مغز
بر اساس آزمایش‌های ژنتیکی تکمیلی، ۷ ژن (MAPT, TNFSF12, GZMB, SIRPB1, GNLY, NMB و C1RL) از میان این ۶۴ ژن به‌عنوان قوی‌ترین عوامل تأثیرگذار در پیری مغز شناسایی شدند. نقش این ژن‌ها در مکانیسم‌هایی همچون انعقاد خون و مرگ سلولی، نشان می‌دهد که فعالیت نامناسب آن‌ها می‌تواند مستقیم بر افت شناختی و ساختاری مغز تأثیرگذار باشد.
۱۳ دارو با پتانسیل ضد پیری مغز
از مجموع ۴۶۶ ترکیبی که مورد بررسی قرار گرفت، ۱۳ دارو (یا ترکیب دارویی) شناسایی شد که پیش‌تر در کارآزمایی‌های بالینی ضد پیری (در حوزه‌های مختلف) مورد آزمایش قرار گرفته بودند و پتانسیل اثرگذاری بر این ۶۴ ژن را دارند. راپامایسین (Rapamycin) یکی از این داروهاست که در حال حاضر در کارآزمایی‌های بالینی برای کند کردن پیری تخمدان مورد ارزیابی قرار دارد. به‌این‌ترتیب، امید می‌رود که در آینده‌ای نزدیک داروهایی که هم‌اکنون برای سایر بیماری‌ها یا فرآیندهای پیری استفاده می‌شوند، با هدف تازه‌ای یعنی کاهش سرعت پیری مغز، مورد استفاده قرار گیرند.
اهمیت توسعه درمان‌های مبتنی بر ژن‌درمانی و داروهای بازطراحی‌شده
یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که ما در آستانه درک عمیق‌تری از چگونگی پیری مغز هستیم. با دستیابی به اطلاعات جامع‌تر در مورد ۶۴ ژن دخیل در پیری مغز، امکان:
- شناخت دقیق‌تر ریسک فاکتورها: افرادی که دارای تنوع ژنتیکی خاص در این ژن‌ها هستند، ممکن است سریع‌تر دچار افت شناختی شوند.
- ارائه روش‌های پیشگیرانه: روش‌های اصلاح سبک زندگی، ورزش‌های ذهنی و تغذیه سالم می‌تواند با در نظر گرفتن این ژنتیک فردی، هدفمندتر شود.
- بازطراحی داروها: داروهایی که تاکنون برای اهداف دیگر به کار رفته‌اند، ممکن است برای پیری مغز نیز مؤثر باشند. این رویکرد موسوم به داروهای بازطراحی‌شده هزینه تحقیق و توسعه را کاهش داده و زمان دسترسی بیماران به درمان‌های نوین را کوتاه‌تر می‌کند.
محدودیت‌های پژوهش و نکات احتیاطی
هرچند این پژوهش گامی بزرگ در شناخت فرآیند پیری مغز محسوب می‌شود، اما همچنان با محدودیت‌هایی مواجه است. به‌عنوان مثال، بیشتر شرکت‌کنندگان در این مطالعه از جمعیت اروپایی بوده‌اند؛ بنابراین، تعمیم این یافته‌ها به سایر قومیت‌ها و جمعیت‌های ژنتیکی نیازمند تحقیقات بیشتر است.
همچنین، هرچند ۱۳ دارو و ۲۸ ترکیب دارویی دیگر شناسایی شده‌اند که می‌توانند بر ژن‌های مرتبط با پیری مغز تأثیر بگذارند، اما هنوز برای اثبات کارآیی و بی‌خطر بودن آن‌ها در کاهش سرعت پیری مغز، آزمایش‌های بالینی گسترده‌تری مورد نیاز است.
توجه مهم: پیش از مصرف هرگونه دارو یا مکمل، حتماً با پزشک متخصص مشورت کنید. اطلاعات این مقاله صرفا جهت آگاهی‌بخشی است و توصیه پزشکی قطعی محسوب نمی‌شود.
جمع‌بندی
شناسایی ۶۴ ژن موثر بر سرعت پیری مغز، پنجره جدیدی را به روی محققان و پزشکان باز کرده است تا بتوانند با شناخت دقیق‌تر عوامل تسریع‌کننده پیری، راهکارهای پیشگیرانه و درمان‌های نوین را توسعه دهند. اگرچه همچنان مسیر طولانی و چالش‌برانگیزی برای دسترسی به درمان‌های کارآمد و قطعی وجود دارد، اما این یافته‌ها نویدبخش روزهای روشنی برای بهبود کیفیت زندگی در سنین سالمندی هستند.
