در این مطلب از دایامگ به صورت کامل به معرفی رشته بیوتکنولوژی خواهیم پرداخت. این مطلب می تواند به عنوان یک راهنما برای دانش آموزان و دانشجویان کارشناسی قرار گیرد. البته افراد در مقاطع تحصیلی بالاتر نیز می توانند از نکات موجود در این نوشته بهره‌مند گردند، زیرا هدف بررسی همه جانبه این حوزه جذاب و نوین از رسالت رشته و دروس دانشگاهی تا فرصت های شغلی است. معرفی رشته زیست فناوری به دلیل ماهیت این حوزه تا حد زیادی سلیقه ای است، اما در این نوشته سعی خواهد شد تا دیدگاه منصفانه ای از وضعیت این رشته ارائه گردد. همچنین باید توجه داشت که پاسخ صحیح به سوال «بیوتکنولوژی چیست؟» نیازمند داشتن تجربه مرتبط این حوزه در فضای دانشگاهی و نیز بازار کار است. زیست فناوری بدون شک یکی از مهم ترین حوزه های علمی عصر حاضر است و توجه به آن می تواند یک پل بزرگ به سمت توسعه در هر کشوری باشد.
مفهوم رشته بیوتکنولوژی به زبان ساده
بیوتکنولوژی یا زیست فناوری براساس بسیاری از منابع معتبر، به معنای استفاده از میزبان های زنده (زیستی) با هدف تولید محصولات بیولوژیکی گوناگون است. در این تعریف دو عبارت مهم دیده می شوند:
- میزبان زنده
- تولید محصولات بیولوژیکی
با در نظر داشتن این دو عبارت و تعمیم آن به حوزه های گوناگون می توان محصولات بیولوژیکی متعددی را در میزبان های زنده تولید نمود. امروزه بسیاری از داروها، واکسن ها و مواد پروتئینی مورد نیاز در صنایع گوناگون با بهره‌گیری از تکنولوژی های موجود در زیست فناوری، تولید و روانه بازار می شوند. در گذشته نمونه های موفقی از این محصولات زندگی بخش بزرگی از انسان ها در سراسر کره زمین را تحت تاثیر قرار داده اند (به طور مثال، تولید انسولین در باکتری E. coli و یا تولید آنزیم های غذایی در مخمرهایی چون ساکارومایسس سرویزیه). در چنین شرایطی، خلاقیت و توانایی فرد بیوتکنولوژیست می تواند محدودیت های موجود را برداشته و به پیشرفت زندگی در حوزه های گوناگون کمک کند.
درک مفهوم اصلی و رسالت هر رشته علمی، همچون یک راهنما دانشجویان و اساتید آن رشته را هدایت می کند. در صورتی که معنای واقعی بیوتکنولوژی را درک کرده و رسالتش را بپذیریم، می توانیم با گام برداشتن در این مسیر به فرد موفق و تاثیرگذاری تبدیل شویم. شاید با خود بگویید این سخن ساده و بدیهی است، اما باید توجه داشت که بسیاری از افراد در مقاطع بالای دانشگاهی همچنان مفهوم این رشته را به درستی درک نکرده اند و این موضوع یک آسیب بزرگ برای بدنه اجتماع بیوتکنولوژی به حساب می آید.
رسالت اصلی رشته بیوتکنولوژی، تولید محصولات بیولوژیکی است.
نکته مهم: از آن جایی که رشته بیوتکنولوژی با تولید محصولات گوناگون بیولوژیکی سر و کار دارد، دانش اقتصادی و روحیات مرتبط با مدیریت کسب و کار از الزامات این رشته به شمار می آیند که در ادامه مفصل پیرامون آن ها صحبت خواهد شد.
گرایش های رشته بیوتکنولوژی
با توجه به گستردگی کاربرد زیست فناوری، امروزه گرایش های تخصصی متعددی از آن در اجتماع علمی مورد پذیرش قرار گرفته اند. البته الزاما در تمام کشورها این گرایش بندی به عنوان رشته دانشگاهی وجود ندارد و می تواند صرفا منتهی به نوع کاربرد بیوتکنولوژی در یک حوزه به خصوص باشد. اما در ایران این گرایش بندی به شکل قابل توجه ای تفکیک شده است و علاقمندان به بیوتکنولوژی برای ادامه تحصیل در مقاطع ارشد و دکتری، لازم است بسته به مسیر مد نظرشان انتخاب رشته کنند. در این بخش گرایش های مهم بیوتکنولوژی را بررسی خواهیم کرد:
بیوتکنولوژی پزشکی
بیوتکنولوژی پزشکی همان طور که از نامش پیداست با هدف تولید محصولات مرتبط با حوزه پزشکی به وجود آمده است. حوزه های گوناگون پزشکی نیازمند مواد بیولوژیکی متعددی می باشند که با کمک تکنولوژی های موجود، زیست فناوری می تواند چالش های این حوزه را به خوبی برطرف کند. از جمله کاربردهای بیوتکنولوژی پزشکی می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- تولید داروهای نوترکیب و داروهای مبتنی بر نوکلئیک اسید
- تولید واکسن با کمک تکنولوژی های نوین (مانند واکسن های نوترکیب و نیز مبتنی بر mRNA)
- تولید آنتی بادی های مونوکلونال با اهداف درمانی، تشخیصی و پژوهشی
- تولید آنزیم های گوناگون با اهداف تشخیصی، درمانی و پژوهشی
- تولید کیت های تشخیص آزمایشگاهی
- طراحی و توسعه روش های درمانی نوین مانند ژن درمانی
- تولید محصولات مورد نیاز در پژوهش های بیوتکنولوژی پزشکی
- طراحی و توسعه تکنولوژی های با عملکرد بالا (High throughput) و تلفیق آن با نرم افزارها به منظور افزایش بازدهی تشخیص و درمان
بیوتکنولوژی دارویی
بیوتکنولوژی دارویی از جهاتی شبیه به بیوتکنولوژی پزشکی است. فعالیت های این دو حوزه هم پوشانی های بسیار زیادی دارند. اما با این حال، بیوتکنولوژی دارویی همانطور که از نامش پیداست با هدف و رسالت تولید محصولات دارویی ایجاد شده است. از لحاظ زمینه کاری بیوتکنولوژی پزشکی حوزه های گسترده تری را شامل می شود، حال آن که بیوتکنولوژی دارویی اختصاصا متمرکز بر تولید دارو با تکنولوژی های زیستی است. البته ذکر این نکته لازم است که در ایران بیوتکنولوژی دارویی تنها در مقطع دکتری تخصصی (.Ph.D) ارائه می شود و زیرمجموعه ای از تخصص داروسازی است. اما علاوه بر داروسازان، برخی رشته های دیگر نیز می توانند در آزمون این رشته شرکت کنند.
طبیعتا علاقمندان به حوزه دارو بسیار زیادند و بیوتکنولوژی دارویی می تواند یک انتخاب مناسب جهت ادامه تحصیل باشد. اما به دلیل اینکه به ثمر رساندن یک دارو به خصوص از نوع نوترکیب و یا نوکلئیک اسیدی، نیازمند زمان قابل توجهی است، پیش از اقدام به فعالیت در این حوزه، لازم است تمام جوانب را در نظر داشته باشید.
بیوتکنولوژی کشاورزی
با توجه به افزایش جمعیت کره زمین، تولید غذای کافی به یکی از دغدغه های بزرگ هر کشور تبدیل شده است. امروزه روش های سنتی تولید محصولات کشاورزی جوابگوی جمعیت رو به رشد انسانی نیست. منابع مورد نیاز برای تولید محصولات کشاورزی با روش های سنتی و بازدهی آن ها، اجتماع انسانی را با خطرات بزرگی رو به رو کرده است. بنابراین، نیاز به روش های نوین با هدف رفع این چالش هر روز بیشتر از گذشته احساس می گردد. بیوتکنولوژی کشاورزی می تواند یک برگ برنده برای مقابله با چنین وضعیتی باشد.
تکنیک های بیوتکنولوژی کشاورزی می‌تواند سبب تولید محصولاتی مقاوم به آفات و شرایط بد آب و هوایی شود و امکان کشت انواع محصولات را در شرایط گوناگون فراهم می‌کند. افزایش بازدهی تولید نیز موضوع دیگری است که به کمک بیوتکنولوژی کشاورزی می‌توان به آن رسید.
بیوتکنولوژی میکروبی
زیست فناوری میکروبی به بررسی و استفاده از میکروارگانیسم‌ها برای تولید مواد مورد نیاز صنایع و بهبود کیفیت زندگی انسان می‌پردازد. این گرایش از بیوتکنولوژی، به دنبال کشف و بهره‌برداری از خصوصیات منحصر به فرد میکروارگانیسم‌ها در زمینه‌های متنوعی مانند تولید مواد غذایی، محیط‌زیست، کشاورزی، صنعت داروسازی و انرژی است.
بیوتکنولوژی میکروبی کاربردهای فراوانی در صنایع گوناگون دارد. از جمله این کاربردها می‌توان به تولید آنتی‌بیوتیک‌ها و واکسن‌ها، تصفیه آب و خاک آلوده، تولید انواع آنزیم‌ها و متابولیت‌های ثانویه، تولید بیوپلیمر‌ها و نانومواد، بهبود عملکرد کودهای زیستی و حفاظت گیاهان از آفات و بیماری‌ها اشاره کرد. می‌توان میکروارگانیسم‌ها را به عنوان کارخانه‌های زیستی به کار گرفت تا مواد مورد نیاز صنایع مختلف را با کارایی بالا و هزینه کمتر تولید کنند.
رشته بیوتکنولوژی برای چه افرادی مناسب است؟
زیست فناوری با توجه به جایگاه فعلی خود در دنیا، مناسب افرادی با صبوری کافی و تلاش خستگی ناپذیر است. با توجه به ماهیت تولیدی بودن این رشته، افرادی که دید بلند مدتی دارند می‌توانند با پشتکار خود به جایگاه‌های خوبی دست پیدا کنند. در حقیقت اگر نیازمند یک شغل استخدامی تضمین شده هستید، شاید بیوتکنولوژی مناسب شما نباشد. اما اگر خود را فردی خلاق، ماجراجو، عاشق تنوع و هیجان در محیط کار می‌بینید و به دنبال پویایی بدون محدودیت هستید، رشته بیوتکنولوژی مناسب شماست. بعضی از خصوصیات افرادی که مناسب رشته بیوتکنولوژی هستند:
- صبور و علاقمند به سرمایه‌گذاری بلند مدت
- کنجکاوی نسبت به مسائل علمی
- ذهن خلاق
- علاقمند به اکتشاف و ماجراجویی
- عاشق ساختن یک چیز جدید
- دوری از کارهای یکنواخت
- توانایی حل مسائل
- تمایل زیاد به حضور در استارتاپ‌ها و راه اندازی کسب‌و‌کار شخصی
دروس مهم رشته بیوتکنولوژی که باید به آن‌ها توجه داشت
با توجه به گرایش و مقطع، چارت درسی متفاوتی برای زیست فناوری در دانشگاه وجود دارد. اما به صورت کلی، دروسی که از دوران کارشناسی تا دکتری و در هر گرایشی به کمک شما می‌آیند و شایسته است به آن‌ها توجه ویژه‌ای شود، شامل:
- زیست شناسی سلولی و مولکولی
- بیوشیمی
- شیمی
- مهندسی ژنتیک
- آمار
- مباحث مرتبط با اقتصاد و نیز مدیریت
- و بیوانفورماتیک
- هستند. قطعا بسته به مقطع تحصیلی، سطح جزئیاتی که لازم است به آن‌ها بپردازید متفاوت خواهد بود. اما تک تک موارد اشاره شده بسیار کاربردی هستند و در صورت توجه کافی به آن‌ها، دوران شیرینی را طی مقاطع مختلف تحصیلی تجربه خواهید کرد.
مهارت های ضروری برای رشته بیوتکنولوژی
سعی کنید نسبت به علوم پایه تسلط کافی را پیدا کنید. باید بدانید انجام کارهای آزمایشگاهی و نرم افزاری در بیوتکنولوژی بدون تسلط کافی به علوم پایه (مانند زیست شناسی، بیوشیمی و…) امری بیهوده و تنها یک کار اپراتور محور است. اگر فقط یک آزمایش را خوب انجام می‌دهید و نسبت به تئوری آن تسلط کافی ندارید، احتمالا یک ماشین در آینده جایگزین شما خواهد شد.
مهارت های آزمایشگاهی، مهارت های نرم افزاری، مهارت های مدیریتی و نیز دید اقتصادی مواردی است که یک دانشجوی بیوتکنولوژی در طی دوران تحصیل خود باید نسبت به آن‌ها دانش کافی را به دست آورد. از مهارت های آزمایشگاهی ضروری می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- استخراج DNA و RNA
- PCR و Real-time PCR
- الکتروفورز ژل آگارز
- SDS-PAGE
- Western Blot
- کلونینگ مولکولی
- بیان پروتئین در سیستم‌های پروکاریوتی و یوکاریوتی
- کشت سلول
- فلوسایتومتری
- کریسپر
- کروماتوگرافی‌های گوناگون
- و به صورت کلی یادگیری هر نوع مهارت آزمایشگاهی مرتبط با حوزه انتخابی در بیوتکنولوژی می‌تواند مفید باشد.
در مورد مهارت‌های نرم افزاری می توان دو دسته بندی را در نظر گرفت. یکی کار با کامپیوتر و نرم افزارهای کاربردی مانند خانواده آفیس و دیگری کار با نرم افزارهای بیوانفورماتیکی. در مورد بیوانفورماتیک باید بدانید که یک علم تخصصی است و امروز بیوتکنولوژی بدون آن معنایی ندارد. بیوانفورماتیک به ما این امکان را می‌دهد که با کمک ریاضی و نرم افزار، به مطالعه بهتر پدیده های زیستی بپردازیم و خود نیز شاخه‌های گوناگونی را شامل می‌شود. تسلط به یک یا دو حوزه بیوانفورماتیکی مرتبط با مسیر اصلی در بیوتکنولوژی، امری حیاتی و بسیار مفید است.
اگر مسیر بیوانفورماتیک را شروع کردید، حتما در ادامه به یادگیری یکی از زبان‌های برنامه نویسی R و پایتون بپردازید. محبوبیت این دو زبان برنامه نویسی در حوزه بیوتکنولوژی و بیوانفورماتیک بسیار رو به رشد است و موقعیت‌های پژوهشی جذابی را برای فرد فراهم می‌کنند.
همچنین لازم به ذکر است با توجه به اینکه ایده‌های کاری در بیوتکنولوژی منتهی به تولید محصول خواهند شد، داشتن نگرش مدیریتی و اقتصادی به شما کمک می کند وارد هر پروژه ای نشوید. قرار نیست که وقت خود را در آزمایشگاه هدر دهید و بودجه پروژه خود را با تصمیم گیری های اشتباه تمام کنید. کسب تجربه در این مسیر کنار درس اصلی، به شما کمک می‌کند محصولات کاربردی را طراحی و تولید کرده تا در سریع‌ترین زمان ممکن به سود برسید. شما می‌توانید بعد از دوران کارشناسی خود به صورت آکادمیک مسیر MBA را آغاز کنید و یا با مطالعه شخصی کتب و شرکت در کارگاه‌های گوناگون، دانش خود را در این زمینه تقویت کنید. طبیعتا اخذ مدرک MBA فواید زیادی دارد و ذهن شما را منظم‌تر خواهد کرد، اما یک الزام نیست و دانش شما در حوزه مدیریت مهم تر است.
مدیریت ارشد کسب و کار یا همان Master of Business Administration که به اختصار MBA نامیده می شود، دوره ای است که طی آن فرد مهارت و دانش کافی پیرامون علم مدیریت را کسب می‌کند.
بهترین دانشگاه ها برای رشته بیوتکنولوژی
اگر بخواهیم در داخل کشور بهترین دانشگاه‌ها برای رشته بیوتکنولوژی را مورد ارزیابی قرار دهیم، پارامترهای متعددی در این امر اثر گذار هستند. اما توضیحات ارائه شده در این بخش به علاقمندان این رشته کمک می‌کند بتوانند با دید بازتری دانشگاه خود را انتخاب کنند.
اگر قصد دارید برای مقطع کارشناسی انتخاب شهر و دانشگاه کنید، تمام سعی خود را بر این بگذارید که در یک دانشگاه بزرگ درس بخوانید. نه اینکه دانشگاه‌های کوچک برای درس خواندن مناسب نباشند و یا اساتید در این دانشگاه ها دانش کمتری دارند، اصلا! بلکه دانشگاه‌های بزرگ‌تر فرصت‌ها و ارتباطات زیادی را برای شما فراهم می کنند. همچنین اگر در شهر کوچکی زندگی می کنید، تجربه زندگی در یک شهر بزرگ همراه با لذت و تجربه بسیار زیاد است. به طور کلی، سعی کنید هم در یک شهر و دانشگاه بزرگ درس بخوانید و هم زندگی مستقل را در این مقطع تجربه کنید. چرا که بازه سنی شما، یکی از حیاتی‌ترین بازه‌ها برای کسب تجربه و آموختن مهارت‌های زندگی در کنار درس است. اما اگر به هر دلیل موفق نشدید، اصلا نگران نباشید، چرا که برای مقاطع بعدی فرصت تجربه دانشگاه خوب و با کیفیت را خواهید داشت.
اگر قصد دارید برای مقطع کارشناسی ارشد انتخاب شهر و دانشگاه را انجام دهید، برای خود به جز دانشگاه‌های برتر شهرهای بزرگ هیچ هدف دیگری را نگذارید. کارشناسی ارشد مقطع مهمی در زندگی علمی شماست و این مقطع پلی بین کارشناسی و دکتری است. اگر تجربه لذت بخشی را از درس خواندن در این مقطع به دست نیاورید، احتمالا به فکر عدم ادامه تحصیل و یا مهاجرت خواهید افتاد. از طرفی تسلط به یک یا چند تکنیک خوب آزمایشگاهی در این مقطع ضروری است و این امر در دانشگاه‌های بزرگ (مانند تهران، شیراز و…) امکان پذیرتر است. بنابراین، به عقیده من درس خواندن بیشتر و تنها هدف قرار دادن یک دانشگاه معتبر و با کیفیت بسیار با ارزش خواهد بود تا صرفا اخذ مدرک کارشناسی ارشد.
مقطع دکتری نیز همانند ارشد است. این مقطع از حساسیت بسیار بالایی برخوردار است و اقدامات شما در دوران دکتری (به خصوص پایان نامه ای که کار می‌کنید)، مانند شناسنامه علمی شما در مراحل بعدی و فاکتوری مهم در کسب موقعیت‌های شغلی عمل می‌کند. حتما سعی کنید قبل از ورود به دکتری تا حدی حوزه کاری خود را مشخص کنید و از بین اساتید دانشگاه‌های برتر کشور، استادی که بیشترین نزدیکی را به حوزه انتخابی شما دارد، انتخاب کنید. سپس آن دانشگاه را در اولویت قرار دهید. چرا که داشتن یک استاد راهنمای با تجربه و با دانش خوب پیرامون موضوع پایان نامه، یک نعمت بزرگ است. البته که این موضوع برای مقطع ارشد نیز صدق می‌کند، اما قبولی در یک دانشگاه معتبر برای دوران ارشد اولویت بیشتری دارد. اما دکتری و پایان نامه در این دوران اتفاق بسیار مهمی است که لازم است وسواس بیشتری به خرج دهید.
فراموش نکنید که پیشرفت در تحصیلات تکمیلی (کارشناسی ارشد و دکتری) مانند کارشناسی وابسته به کلاس درس نبوده و تا حد بسیار زیادی به انگیزه شخص دانشجو وابسته است. اینکه شخص چقدر با پشتکار و انگیزه خود تلاش کند تا اعتماد اساتید بزرگ را به دست آورده و بتواند به موقعیت‌های پژوهشی و کاری خوب دست پیدا کند. رابطه علمی، یک رابطه دو طرفه بین استاد و دانشجو است که بدون مسئولیت پذیری شما و پشتکار کافی، نتیجه خوبی حاصل نخواهد شد.
بازار کار رشته بیوتکنولوژی
بازار کار رشته بیوتکنولوژی در خارج از کشور به مراتب بهتر از داخل است. اما این به معنای نامناسب بودن این رشته به عنوان مسیر شغلی در داخل کشور نیست. امروز بیوتکنولوژی در حال پیدا کردن جایگاه خود در کشورهای مختلف است و طبیعتا با توجه به نوین بودن آن، راه زیادی تا رسیدن به ثبات در پیش‌رو است. اما به هر حال دانشجویان این رشته تمایل دارند در مورد آینده شغلی آن بیشتر بدانند. شما در داخل کشور با تحصیل در رشته بیوتکنولوژی می توانید وارد حوزه های زیر شوید:
- استخدام به عنوان کارشناس آزمایشگاه تحقیقاتی
- استخدام به عنوان پژوهشگر در دانشگاه و یا واحدهای تحقیق و توسعه شرکت های خصوصی و دولتی
- استخدام به عنوان هیئت علمی
- استخدام به عنوان نیروی خط تولید شرکت‌های مرتبط
- استخدام به عنوان مدیر کنترل کیفیت در شرکت های مرتبط
- استخدام به عنوان مسئول فنی تولید کننده/وارد کننده در شرکت های مرتبط
- برگزاری کارگاه و آموزش دروس مرتبط با بیوتکنولوژی
- فعالیت در فضای مجازی و تولید محتوای علمی مرتبط
- انجام پروژه های پاره وقت با همکاری افراد و مراکز گوناگون
- راه اندازی کسب و کار شخصی مرتبط با بیوتکنولوژی
درآمد رشته بیوتکنولوژی در داخل و خارج کشور
درآمد فارغ التحصیلان رشته بیوتکنولوژی هم در داخل و هم خارج از کشور، بسته به نوع کار انتخابی کاملا متفاوت است. به طور مثال، در داخل کشور اگر استخدام یک مرکز دولتی شوید، پایه حقوق شما بسته به میزان حقوق تعیین شده در همان سال و جایگاه شغلی است که به دست آورده اید. اما استخدام در شرکت های خصوصی معمولا متفاوت است و هر شرکت، بسته به وسعت و توانایی خود، قراردادهای متفاوتی را با پرسنل خود امضاء می‌کند.
همچنین در صورتی که کسب و کار شخصی خود را راه اندازی کنید، پس از رسیدن به سود دهی، سقف درآمدی شما خلاقیت و پشتکاری است که دارید. به صورت کلی نمی‌توان مبلغ دقیقی را به عنوان درآمد برای فارغ التحصیلان این رشته در نظر گرفت، آن هم به دلیل تنوع مشاغلی است که افراد می‌توانند در آن ها مشغول به کار شوند. اما همینقدر بدانید که بسته به توانایی شما، در بیوتکنولوژی می توان از صفر تا چند میلیارد تومان درآمد داشت و این از جذابیت های این رشته است.
ادامه تحصیل رشته بیوتکنولوژی در داخل و خارج کشور
بیوتکنولوژی تا مقطع دکتری و حتی پسادکتری، فرصت های مطالعاتی در داخل و خارج از کشور را برای شما فراهم می‌کند. در داخل کشور اگر از مسیر ناپیوسته وارد این رشته شده باشید، لازم است ابتدا کارشناسی، سپس کارشناسی ارشد و در نهایت دکتری تخصصی را بگذرانید.
فرصت های ادامه تحصیل برای بیوتکنولوژی در خارج از کشور بسیار زیاد است. اما ادامه تحصیل در مقطع دکتری و داخل کشور، با داشتن یک استراتژی و هدف مشخص، همراه با منفعت زیادی است. به طور مثال، افرادی که در داخل کشور تحصیل می‌کنند، در صورت داشتن دانش و مهارت کافی و نیز ایجاد ارتباطات با شرکت‌های گوناگون، می توانند موقعیت شغلی خود را پس از فارغ التحصیلی به سرعت به دست آورند. حال اگر افرادی در خارج از کشور تحصیل کنند و مجددا به ایران بازگردند، در صورتی که در یک دانشگاه معتبر و معروف مشغول به تحصیل نشده باشند، شاید استخدام شدنشان در شرکت های خصوصی کمی همراه با چالش باشد.
باید در نظر داشت که کسب و کارهای خصوصی، به مهارت و دانش شما بیشتر از این موضوع که خارج از کشور تحصیل کرده اید، اهمیت می‌دهند. بنابراین، ایجاد اعتماد و ارتباطات موثر به دلیل دور بودن از کشور می‌تواند چالش‌های خود را به همراه داشته باشد. اما از طرفی افرادی که در خارج از کشور تحصیل کرده اند، می توانند موقعیت های پسادکتری بهتری را در دانشگاه‌های معتبر دنیا به دست آورند و حتی به استخدام شرکت های موجود در همان کشورها درآیند.
اینکه چه هدفی را دنبال می کنید کاملا شخصی است، اما همین قدر بدانید که زیست فناوری فرصت های تحصیلی بسیار زیادی را برای شما فراهم می‌کند و گزینه‌های انتخاب حوزه تحصیلی و البته کاری برای شما بسیار زیاد خواهد بود. مهم تلاش، صبوری و داشتن استراتژی مشخص برای گام برداشتن در این مسیر است.
جمع بندی
در نهایت لازم به ذکر است که بیوتکنولوژی به عنوان یک علم و صنعت، آینده درخشانی دارد و از جمله علومی است که توجه اساسی به آن می‌تواند برای هر کشوری همراه با ثروت فراوان باشد. اواخر قرن گذشته، کشورهایی که در صنایع مرتبط با حوزه کامپیوتر سرمایه گذاری کردند، امروز پیشرفت قابل توجهی داشته اند و جایگاه خوبی را در دنیا از آن خود کرده اند. بیوتکنولوژی برای چند دهه آینده می‌تواند چنین تاثیری را بگذارد و کشورهایی که از الان نسبت به آن توجه کافی را دارند، چرخه اقتصادی بی نظیری را پایه گذاری می‌کنند که می تواند همراه با منفعت بسیار زیاد برای مردم آن جامعه و پژوهشگران مرتبط با بیوتکنولوژی باشد. سعی کنید با هدف و انگیزه مشخص مسیر خود را آغاز کنید و از شکست در این مسیر نترسید. چرا که در هر شکست آموزه های بسیاری نهفته و با کسب تجربه و حفظ پشتکار، موفقیت شما حتمی خواهد بود.