همهگیری کووید-19 که پنج سال پیش آغاز شد، برای بسیاری از افراد و حتی جامعه علمی، پدیدهای ناشناخته بود. دانشمندان با مشاهده عفونت ناشی از ویروس SARS-CoV-2، فرصتی طلایی یافتند تا واکنشهای سیستم ایمنی انسان را به یک پاتوژن جدید رصد کنند. در این مطلب، چهار درس کلیدی که از دل تحقیقات و دادههای چند سال اخیر بیرون آمده را مرور خواهیم کرد. این نکات به ما کمک میکنند تا نهتنها درباره کووید-19، بلکه درباره سایر بیماریهای ویروسی و نحوه ارتقای سلامت ایمنی خود نیز دید بهتری داشته باشیم.
درس اول: آنتیبادیها همه چیز نیستند
چرا آنتیبادیها در ابتدا مرکز توجه بودند؟
در اوایل شیوع کووید-19، بیشتر تحقیقات بر روی سطح آنتیبادیهای تولیدشده در پاسخ به عفونت SARS-CoV-2 متمرکز شد. آنتیبادیها نقش مهمی در شناسایی و خنثیسازی ویروس دارند و به همین دلیل، اولین معیاری بودند که بسیاری از پژوهشگران و شرکتهای تولید واکسن برای سنجش ایمنی بدن در نظر گرفتند.
نقش کلیدی سلولهای T در ایمنی
بااینحال، سیستم ایمنی فقط به آنتیبادی محدود نمیشود. سلولهای T نیز بخش دیگری از سیستم دفاعی ما هستند که اهمیت آنها در طول همهگیری بیشتر روشن شد. با اینکه سنجش پاسخهای سلول T پیچیدهتر از سنجش آنتیبادی است، اما مطالعات نشان داد که حتی پس از کاهش سطح آنتیبادیها، واکنش سلولهای T همچنان قوی باقی میماند و در برابر انواع جدید ویروس نیز دفاع مؤثری ارائه میدهد.
درس مهم:
اگرچه آنتیبادیها بخش مهمی از ایمنی را تشکیل میدهند، اما وجود سلولهای T نیز برای مبارزه طولانیمدت با ویروسها حیاتی است. از این رو، در توسعه و سنجش واکسنها باید هر دو جنبهی ایمنی هومورال (آنتیبادیها) و ایمنی سلولی (سلولهای T) مدنظر قرار گیرند.
درس دوم: هشدار اولیه ایمنی فراتر از منطقه عفونت میرود
ایمنی ذاتی چیست؟
علاوه بر ایمنی اختصاصی که شامل آنتیبادیها و سلولهای T میشود، بخشی دیگر از دفاع بدن، ایمنی ذاتی نام دارد. این بخش، غیرتخصصی عمل میکند و هر زمان که نشانهای از ورود یک عامل بیگانه (مانند RNA ویروس کرونا) را دریافت کند، با سرعت وارد عمل میشود.
نقش حیاتی اینترفرونها
یکی از مهمترین پیامرسانهای ایمنی ذاتی، اینترفرونها هستند. وقتی یک سلول نشانههای حضور ویروس را تشخیص میدهد، اینترفرون آزاد میکند. اینترفرونها با فعالسازی صدها ژن دفاعی، سایر سلولها را نیز در حالت آمادهباش قرار میدهند.
کشف جدید: گسترش سیگنالهای هشدار در کل بدن
پیشتر گمان میرفت که این هشدار ایمنی فقط در محل عفونت و بافتهای نزدیک آن رخ میدهد؛ اما تحقیقات تازه نشان داد که پیام اینترفرون ممکن است در سراسر بدن انتشار یابد. این موضوع میتواند توضیح دهد چرا برخی افراد با وجود گسترش کمتر ویروس، واکنش ایمنی شدیدی نشان میدهند یا چرا برخی سویههای جدیدتر ویروس، علائم شدید کمتری دارند؛ چراکه بدن فرصت کافی پیدا میکند تا پیش از رسیدن ویروس به اندامهای حیاتی، سیستم دفاعی را فعال کند.
درس سوم: اهمیت بینی در خط مقدم دفاع ایمنی
بینی، فراتر از یک مسیر عبور هوا
پیش از همهگیری کرونا، خیلیها تصور میکردند بینی صرفاً برای عبور هوا به ریههاست و “نبرد واقعی” در ریهها رخ میدهد. اما اکنون مشخص شده که بافت مخاطی بینی، میدان نبرد بسیار مهمی برای مقابله با ویروس است.
چرا واکسنهای تزریقی ایمنی کامل ایجاد نمیکنند؟
واکسنهای تزریقی، ایمنی سیستمیک را در جریان خون ایجاد میکنند؛ اما سطح ایمنی در مخاط بینی ممکن است به اندازه کافی تقویت نشود. به همین دلیل است که بسیاری از افراد با وجود واکسینه شدن، باز هم به عفونت خفیف بینی و دستگاه تنفس فوقانی مبتلا میشوند، هرچند ریسک بیماری شدید و بستری در بیمارستان بهمراتب کمتر خواهد بود.
مزیت ایمنی موضعی (مخاطی)
دقیقاً به همین دلیل است که ترکیب ایمنی ایجادشده از عفونت طبیعی (که در بینی و مخاطها رخ میدهد) و ایمنی ناشی از واکسن تزریقی (سیستمیک) موسوم به ایمنی هیبریدی، میتواند در برابر ویروس کرونا مؤثرتر باشد. این ترکیب، هم ایمنی موضعی را در سطح بینی و ریه فعال میکند و هم سیستم گردش خون را آماده نگه میدارد.
درس چهارم: سرنخهایی درباره علت بیماریهای پس از عفونت (کووید طولانی)
ظهور پدیده کووید طولانی
با آغاز همهگیری، عدهای از مبتلایان گزارش کردند که حتی ماهها پس از منفی شدن تست، همچنان با علائمی مانند خستگی مفرط، درد عضلانی، مه مغزی و سایر مشکلات روبهرو هستند. این پدیده که اکنون با عنوان کووید طولانی (Long COVID) شناخته میشود، مطالعهاش بسیار دشوار است؛ زیرا علائم آن گسترده و متنوع است.
تشابه با سایر بیماریهای پس از عفونت
مطالعات نشان دادهاند که مشکلات طولانی پس از عفونتهای ویروسی، تنها منحصر به کرونا نیست. اما ازآنجاکه شیوع ویروس SARS-CoV-2 در سطح جهانی بسیار بالا بود، محققان فرصت منحصربهفردی یافتند تا مکانیزمهای بروز این عوارض طولانی را دقیقتر بررسی کنند.
عوامل احتمالی در بروز کووید طولانی
- خودایمنی یا تولید آنتیبادی علیه بافتهای بدن
- مخفی ماندن ویروس در برخی بافتها برای مدت طولانی
- فعال شدن مجدد ویروسهای پنهان دیگر مانند Epstein–Barr
هرچند پیشرفتهای قابلتوجهی در شناخت کووید طولانی صورت گرفته، اما درمان قطعی برای آن هنوز در دسترس نیست. این موضوع نشان میدهد که پژوهشهای ما درباره واکنشهای پیچیده سیستم ایمنی همچنان باید ادامه پیدا کند.
جمعبندی و نگاه به آینده
همهگیری کووید-19 درسهای ارزشمندی درباره سیستم ایمنی به همراه داشت: از توجه بیشتر به سلولهای T و ایمنی ذاتی گرفته تا اهمیت ایمنی مخاطی و بررسی عوارض طولانیمدت پس از عفونت. هنوز هم پرسشهای بیشماری پیش روی دانشمندان قرار دارد. ویروس SARS-CoV-2 همچنان در حال گردش است و سویههای جدیدی از آن ظهور میکند. بنابراین، شناخت دقیقتر از نحوه عملکرد سیستم ایمنی و راهکارهای تقویت آن، برای مقابله با این ویروس و سایر بیماریهای نوظهور امری حیاتی خواهد بود.
اگرچه بسیاری از ما واکسن زدهایم و برخی حتی به عفونت طبیعی هم مبتلا شدهایم، بهتر است همچنان اصول بهداشتی را رعایت کنیم و در صورت مشاهده علائم نگرانکننده، با متخصصان مشورت کنیم. دانش کنونی نشان میدهد که تلفیق پیشگیری، واکسیناسیون منظم و توجه به علائم طولانیمدت، بهترین مسیر برای حفظ سلامتی ما در برابر عفونتهای ویروسی جدید است.